Η Εξέγερση των Καρμανιόλων και ο Βάρδος της

Καλικάντζαροι και Καρμανιόλοι

Η Σάμος, στην ύστερη βυζαντινή εποχή, είχε ερημωθεί και περιγράφεται σαν έρημη χώρα[Επ. Σταματιάδης].

Ο Κιλίτζ Αλή, χριστιανικής καταγωγής, κουρσάρος και ναύ­αρχος του οθωμανικού στόλου, μετά το 1562, εγκατέστησε εποίκους, οι οποίοι έπαι­ρναν όση έκταση γης μπο­ρούσαν να καλλιεργήσουν, ενώ απαλλάσσονταν επί επτά χρόνια από κάθε φορολογία.

Μετά τον θάνατό του, το 1587, η νήσος παραχωρήθηκε στον Σεΐχουλ ισλάμ (θρησκευτικό ηγέτη του Ισλάμ ).

Έτσι, το 1714, κατοικούσαν στη Σάμο 12.000-15.000 κάτοικοι [Επ. Σταματιάδης], ενώ, μετά τα Ορλωφικά, μετανάστευσαν πολλοί από την Πελοπόννησο και το Αρχιπέλαγος, έτσι ώστε ο πληθυσμός, στην απογραφή του 1828, να καταμετρηθεί σε 29.356 κατοίκους [Ιωάννης Λεκάτης]. Στην περίοδο 1680-1828, ο πληθυσμός αυξήθηκε από τις 11.200 στις 29.356,  με πυκνότητα 61,7 άτομα ανά τετρ. χλμ., όταν, την ίδια στιγμή, στην Πελοπόννησο, έφτανε μόλις τους 16 κατοί­κους ανά τετρ. χλμ.[Κώστας Κόμης]

Ως διοικητής της νήσου ορίστηκε βοεβόδας, χωρίς μόνιμο τουρκικό πληθυσμό, εκτός από ελάχιστους διοικητικούς υπαλλήλους και στρατιώτες [Ι. Λεκάτης]

Σε κάθε χωριό, εκλέγονταν προεστοί, ιερείς και λαϊκοί ενώ τέσσερις «Μεγάλοι Προεστοί», «εκλεγόμενοι υπό του λαού», διοικούσαν από κοινού με τον βοεβόδα και τον καδή. Εξ αιτίας της μειωμένης παρουσίας των Τούρκων και του προνομιακού καθεστώτος, οι προεστοί διέθεταν τεράστιες αρμοδιότητες έτσι, γύρω από την προυχοντική εξουσία, θα αποκρυσταλλωθούν οι κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις, χωρίς τις αναστολές μιας σημαντικής τουρκικής παρουσίας.

Ωστόσο, επειδή, κατά τον 18ο αι., εντείνονται οι κοινωνικές διαφορο­ποιήσεις στην αγροτική οικονομία, ενώ η οικονομική ανάπτυξη ενίσχυσε την πα­ρουσία εμπόρων, ναυτικών και τεχνιτών, η παραδοσιακή ηγεσία του νησιού αρχίζει να αμφισβητείται και διαμορφώνονται δύο στρατόπεδα, σχηματοποιημένα στους λαϊκούς Καρμανιόλους και τους ολιγαρχικούς Καλικάντζαρους [Επ. Σταματιάδης].

Η ρωσική διοίκηση, που είχε εγκατασταθεί στο νησί το 1771-1774, εξ αιτίας των καταπιέσεων και των υπερβάσεών της [Επ. Σταματιάδης], μετρίασε τον ενθουσιασμό των Σαμίων για τους Ρώσους, ενώ πολλοί θα καταταγούν στα στρατεύματα του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο και θα διακριθούν στη συνέχεια στο κίνημα των Καρμανιόλων και στην Επανάσταση.

~*~

Το 1812, ο λαϊκός «ριμαδόρος» Γεώργιος-Αναγνώστης Σαλαμαλέκης, περιγράφει, σε 2.100 δεκαπεντασύλλαβους στίχους, τη σύγκρουση μεταξύ των δύο μερίδων, από τη δεκαετία του 1780: πληθαίνουν οι αντιδράσεις απέναντι στις αυθαιρεσίες των κοτζαμπάσηδων, και οι Σάμιοι διαμαρτύρονται ακόμα και στις οθωμανικές αρχές.

Ωστόσο, οι Καλικάντζαροι, «ἀν­τίς διά νά παύ­ω­σι μά­λι­στα ἐπλη­θαί­ναν» τις υπερβάσεις «τά δί­ναν κεῖ πού θέ­λα­σι καί τούς πτω­χούς ἐ­γδέ­ναν»:

Τριά­ντα χρό­νια καί ἐμ­πρός ἐ­κεῖ­νοι πού ἀρ­χεύ­αν

τί κά­ναν καί τί πράτ­του­σι τι­νές δέν τά ἠ­ξεύ­ραν, [ ]

δέν εἶ­χαν τό πο­λι­τι­κό, ὀ­λί­γοι ξεῦ­ραν πέ­να.[ ]

τσ’ ἄρ­χον­τες πλιά δέν τζ’ ἤ­θε­λαν διά νά εἶν’ κε­φά­λι.

Ἔ­τζι ἐκά­ναν με­ρι­κοί σάν τούς ἀν­θρω­πο­φά­γους

καί οἱ πτω­χοί ἐ­ψή­νουν­ταν στούς ἥ­λιους καί στούς πά­γους[11].

Οι αντιδράσεις πολλαπλασιάζονται και, από το 1805-1806, οι Καρμανιόλοι κατορθώνουν να καταλάβουν την ηγεσία της αυτοδιοίκησης, την οποία θα διατηρήσουν με διαλείμματα και ανατροπές έως το 1812-1813.

Ἔ­τζι λοι­πόν ἐ­κά­να­σι τά γνω­στι­κά κε­φά­λια

δέν ξεύ­ραν πώς θά τζα­κι­σθοῦν σάν πή­λι­να τζου­κά­λια. [  ]

Λοι­πόν αὐ­τά ἐ­γί­νον­ταν ἀ­πό πε­ρίσ­σα χρό­νια

τρώ­γαν τό αἷ­μα τῶν πτω­χῶν σάν τά κα­κά τε­λώ­νια.

Καίτε Κόλλβιτς «Η εξέγερση των υφαντών»

Τον Μάρτιο του 1807, συγκαλείται η λαϊκή επαναστατική Συνέλευση των κατοίκων από όλα τα χωριά, στην οποία συμμετείχαν «περισσοί ἔως ἑπτὰ χιλιάδες». Ένας παλιός θεσμός της τοπικής αυτοδιοίκησης θα προσλάβει νέο επαναστατικό περιεχόμενο[12].

[Στη μεγάλη Συνέλευση, αλλά και στις τοπικές Συνόδους, συμμετέχουν όλοι οι κάτοικοι, άνδρες και γυναίκες, ενώ, στις τακτικές Συνόδους, αντιπρόσωποι από όλα τα χωριά[13]].

Στο εξής, κάθε μεγάλη στιγμή των κοινωνικών και εθνικών αγώνων θα σφραγίζεται από τη σύγκληση αυτού του υπέρτατου οργάνου της αυτοδιοίκησης, κάποιοι θα έλεγαν της άμεσης δημο­κρατίας, του «Κοινού των Σαμίων».

 Δυ­ό τρεῖς ἦ­τον ἀ­πό βρα­δύς, κι’ ὅ­σο νά ξη­με­ρώ­σῃ

γε­νῆ­καν δέ­κα κι’ ἑ­κα­τό κι’ ἀ­κό­μ’ ἄλ­λοι καμ­πό­σοι….[  ]

Καί ὁρκομώ­τη­σαν εὐ­θύς νά μήν ἀ­να­λο­γί­σουν,

νά κά­μουν αὐ­τό π’ ἀ­γα­ποῦν ἤ καί νά ξε­ψυ­χή­σουν[14].

Αμέσως το κίνημα θα ξαπλωθεί σε όλα τα χωριά:

…τέ­τοι­αν ζω­ήν τί θέ­λο­μεν, σάν ἔ­χω­μεν σκλα­βί­αν!

Ὄ­χι σκλα­βιά βα­σι­λι­κή, ἀ­μή ἀ­π’ τούς δι­κούς μας,

ἀ­π’ τούς συμ­πα­τρι­ώ­τας μας κι’ ἀ­πό τούς προ­ε­στούς μας.

Ἡ­μεῖς δὲ νά δου­λεύ­ω­μεν καί ἄλ­λοι νά τ’ ἁρ­πούσι

ἐδῶ κι’ ἐ­κεῖ κα­τά παν­τοῦ, νά τά δι­α­σκορ­πού­σι[15].

Το 1808, ο λαός βάδισε προς τη χώρα θέλοντας να φονεύσει τον βοεβόδα Μουσά αγά, που «εδείκνυτο εύνους προς τους Καλικαντζάρους». Τούρκοι, που ήρθαν από την Ασία, εξετέλεσαν δύο πρωταιτίους, τον Καψάλη και τον Λαγό, οι εξεγερθέντες όμως τους κατενίκησαν και οι Καρμανιόλοι πήραν την εξουσία, μετά από νέα συνέλευση, ενώ ο μέγας Προεστός, Μανουήλ Στεφανής, δραπέτευσε.
Κοινωνικός και εθνικός αγώνας ταυτίζονται: «ὅσ’ ἦ­τον μέ τζ’ ἀ­γα­ρη­νούς ἦ­τον κα­λι­κα­τζά­ροι», «γιά ἀ­γά­πη τῆς πα­τρί­δος μας ἄς πά­γη ἡ ζω­ή μας», ενώ αντιπαρατίθενται τα διαμετρικά αντίθετα αξιακά συστήματα των αντιμαχομένων, «ἄλ­λος πο­λέ­μα γιά τι­μή κι ἄλ­λος φλω­ριά νά πά­ρῃ»:

Σή­με­ρον γεν­νη­θή­κα­με σή­με­ρον νά χα­θοῦ­μεν

καί εἰς τά χέ­ρια τοῦ Μου­σᾶ νά μήν πα­ρα­δο­θοῦ­μεν [ ]

γιά ἀ­γά­πη τῆς πα­τρί­δος μας ἄς πά­γη ἡ ζω­ή μας. [  ]

Κι ὅσ’ ἦ­τον μέ τζ’ ἀ­γα­ρη­νούς ἦ­τον κα­λι­κα­τζά­ροι,

ἄλ­λος πο­λέ­μα γιά τι­μή κι ἄλ­λος φλω­ριά νά πά­ρη[16].

Οι Τούρκοι ηττώνται και διαφεύγουν στη Μικρά Ασία, ενώ ο Μουσά συλλαμβάνεται μαζί με τους άνδρες του, και εκλιπαρεί να του χαρίσουν τη ζωή, όπως και έγινε. Με τη χρήση της βίας αλλά και της κατάλληλης τακτικής, οι Καρμανιόλοι θα υποχρεώσουν την τουρκική εξουσία να διορίσει νέον βοεβόδα, τον Βελή αγά, ο οποίος, «ήτο νευρόσπαστον των Καρμανιόλων, πράγματι κεκτημένων ἥν εκείνος ονόματι μόνον είχε εξουσίαν»[17].

 Το 1813, οι Καλικάντζαροι επανήλθαν στην εξουσία, ενώ οι αρχηγοί των Καρμανιόλων εγκατέλειψαν το νησί, «οι δε Καλικάντζαροι την αρχήν καταλαβόντες, απέδωκαν τα ίσα, δημεύσαντες τα των Καρμανιόλων κτήματα, απαραλλάκτως όπως συνέβαινε το πάλαι εν Σάμω επί του Πελοποννησιακού πολέμου κατά την μεταξύ της ολιγαρχικής και δημοκρατικής μερίδος πάλην»[18].

(απόσπασμα)

«Η σύνθεση εθνικής και κοινωνικής συνείδησης στην επαναστατημένη Σάμο (1805-1834)» Γιώργος Καραμπελιάς

Εισήγηση του συγγραφέα στο Δ΄ Συνέδριο της «Ευρωπαϊκής Εταιρείας Νεοελληνικών Σπουδών», Γρανάδα Ισπανίας, 9-12 Σεπτεμβρίου 2010.

ΚΑΡΜΑΝΙΟΛΟΙ, Λυκοῦργος Λογοθέτης από apmaster

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

[11] Το κείμενο του Αναγνώστη Σαλαμαλέκη, από τον Νικόλαο Σταματιάδη, Σαμιακά, ήτοι ανέλιξις της νεωτέρας ιστορίας της Σάμου δι’ επισήμων εγγράφων, τμ. Β΄, σσ. 431-492, Σάμος 1908. [εδώ σσ. 440-443].
[12] Βλ. Αλέξης Σεβαστάκης, Το κίνημα των Καρμανιόλων στη Σάμο (1805-1812),  ΠΙΣΝΔ, Αθήνα 1996, σσ. 33, 45.
[13] Αλ. Σεβαστάκης, Το κίνημα …, ό.π.,  σ. 75.
[14] Ν. Σταματιάδης Σαμιακά, ό.π., σ. 445.
[15] Ν. Σταματιάδης Σαμιακά, ό.π., σσ. 447-448.
[16] Ν. Σταματιάδης Σαμιακά, ό.π., σσ. 485-487.
[17] Επ. Σταματιάδης, Σαμιακά, τμ. Β΄, ό.π., σσ. 91-92.
[18] Επ. Σταματιάδης, Σαμιακά, τμ. Β΄, ό.π., σ. 92.