Η Σάμος στις 78 στροφές

Έφτασε στη Νέα Υόρκη μια ανοιξιάτικη μέρα του 1912, μαζί μ' εκατοντάδες άλλους ξενιτεμένους Έλληνες. Για καιρό αλώνιζε τους δρόμους της πουλώντας φρούτα και ζαρζαβατικά.
Όμως τα βράδια, με το μπουζούκι του παραμάσχαλα, περνούσε απ' τα ελληνικά στέκια και τις ταβέρνες της Αστόρια και τραγουδούσε ζεϊμπέκικα, δίνοντας την αίσθηση ενός τροβαδούρου που παίζει τζιβούρι σε ιδιωτικό γλέντι της Σάμου, του νησιού του, στο οποίο ο ίδιος δεν επέστρεψε ποτέ...
Τ' όνομά του, Μανώλης Καραπιπέρης. Άγνωστος για τους πολλούς, όμως για τους μελετητές του ρεμπέτικου, ένα πρόσωπο σχεδόν μυθικό: Είναι απ' τους πρώτους που ηχογραφήθηκαν παίζοντας μπουζούκι με τη μορφή που το ξέρουμε σήμερα.
Κι ενώ τίποτε άλλο δεν γνώριζαν οι ειδικοί για κείνον, μέσα από μια πρόσφατη έκδοση είδαν ν' αναδύεται η μορφή του από φωτογραφία του σε δισκογραφικό κατάλογο του 1929, έμαθαν στοιχεία του βίου του και για τη σαμιώτικη καταγωγή του και τον άκουσαν να ερμηνεύει ένα Αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο, από μεταγραφή μιας σπάνιας ηχογράφησης σε δίσκο 78 στροφών!

 Στη φωτογραφία, παρέα που διασκεδάζει με τζιβούρι. 

Όλα αυτά, στη νέα έκδοση της μουσικής σειράς των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, το βιβλίο-μουσική κασετίνα «Η Σάμος στις 78 στροφές», που επιμελήθηκε ο μουσικολόγος, ερευνητής και παραγωγός δίσκων παραδοσιακής μουσικής Νίκος Διονυσόπουλος. Καρπός συνεργασίας μιας πλειάδας ερευνητών και συλλεκτών στην Ελλάδα και το εξωτερικό, η έκδοση περιλαμβάνει 46 ιστορικές ηχογραφήσεις της περιόδου 1918-1958 με εξαιρετική ηχητική επεξεργασία, τεκμηριωμένες με σχετικές μελέτες και σπάνιο φωτογραφικό υλικό.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι 31 από τις 46 ηχογραφήσεις της έκδοσης πραγματοποιήθηκαν στις αρχές του περασμένου αιώνα στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Οι Σαμιώτες είχαν το δικό τους μερίδιο στο έπος της μετανάστευσης. Και τον δικό τους, άγνωστο εν πολλοίς, μουσικό πλούτο. «Είχαμε την εντύπωση», λέει ο Ν. Διονυσόπουλος, «πως τίποτε σημαντικό δεν συνέβαινε στη Σάμο στα τέλη του 19ου, αρχές του 20ού αιώνα. Μελετώντας, ωστόσο, τις εφημερίδες της εποχής και εξερευνώντας τη δισκογραφία των 78 στροφών στην Ελλάδα και το εξωτερικό, μάθαμε πολλά».
Το ημιαυτόνομο καθεστώς της Ηγεμονίας με τα οικονομικά του προνόμια, η γειτνίαση του νησιού με τη Σμύρνη και ο πολυσυλλεκτικός του εποικισμός είχαν σημαντικό αντίκτυπο και στα μουσικά του δρώμενα. «Οι Σαμιώτες είχαν βιώσει μια μουσική ακμή αντίστοιχη ή και μεγαλύτερη ίσως από εκείνη των αθηναίων αστών», λέει ο Διονυσόπουλος. Όπως επισημαίνει και ο δικηγόρος-ερευνητής Ντίνος Κόγιας, όλα τα όργανα στη Σάμο αγοράζονταν από τα μικρασιατικά παράλια: τα πιάνα, τα μαντολίνα και οι κιθάρες για τις μαντολινάτες αλλά και τα κορίτσια της καλής κοινωνίας, τα ούτια, τα λαούτα, τα σαντούρια, τα κλαρίνα και τα χάλκινα για τις ντόπιες κομπανίες και τις φιλαρμονικές. Έδιναν κι έπαιρναν οι αλληλεπιδράσεις που πέρασαν έπειτα στους δίσκους 78 στροφών.

Πρωταγωνιστές της επανάστασης
Ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον έχουν και οι τρεις ηχογραφήσεις -σε ελληνικό έδαφος αυτές- με τα τραγούδια των Γιαγάδων, τη σημαντικότερη παρακαταθήκη για τη Σάμο του Κώστα Ρούκουνα.
Από τους κορυφαίους εκτελεστές αμανέδων αλλά και δεινός τραγουδιστής ρεμπέτικων, λαϊκών και δημοτικών, ο Ρούκουνας ηχογράφησε εκείνα των Γιαγάδων στα μέσα της δεκαετίας του '30, όταν οι Βενιζελικοί ήταν εκτός κυβερνήσεως, ο βασιλιάς Γεώργιος Β' είχε επιστρέψει στην Ελλάδα, κι ο ίδιος, όντας στις δόξες του, είχε το περιθώριο να επιβάλει τις επιλογές του. Ποιοί ήταν όμως οι Γιαγάδες;

Πρωταγωνιστές στη σαμιακή επανάσταση του 1912 εναντίον των Τούρκων που οδήγησε στην απελευθέρωση του νησιού και στην ένωσή του με την Ελλάδα, τ' αδέλφια Γιαγά από τον Μαραθόκαμπο, ήρθαν αργότερα σε σύγκρουση με τον πρωθυπουργό Θεμιστοκλή Σοφούλη και την τοπική διοίκηση, σύγκρουση που οδήγησε σε φυλακίσεις, εκτελέσεις συγγενών τους, ώς και αυτονομιστικά κινήματα! 
Παρ' όλο που οι αδελφοί Γιαγά επικηρύχτηκαν και καταδιώχθηκαν ως ληστές, ούτε ληστείες διέπραξαν ούτε απαγωγές για λύτρα, όπως συνηθιζόταν από τον τότε ληστρικό κόσμο. Ενεργούσαν «ως ηγέτες που συμμετέχουν στο παιχνίδι της εξουσίας», σημειώνει ο Ντίνος Κόγιας, έχοντας εξασφαλίσει «μια μορφή κοινωνικής νομιμοποίησης». Η ένοπλη δράση τους, που συντάραξε τη Σάμο μεταξύ 1914 και 1927 απασχολώντας επανειλημμένα τις αρχές και τον τύπο, παρέπεμπε σε μια μορφή «παραδοσιακής ανταρσίας απέναντι στην καταπίεση και τις παρεκτροπές της κεντρικής εξουσίας». Πώς να μη γίνονταν τραγούδι λοιπόν; 
Στην εποχή του mp3, η νέα δουλειά των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης έρχεται να υπογραμμίσει και κάτι ακόμα. Αν για τους κοινούς θνητούς οι δίσκοι των 78 στροφών δεν είναι παρά γραφικά απολιθώματα της μουσικής βιομηχανίας, για τους απαλλαγμένους από ακαδημαϊκές αγκυλώσεις ερευνητές είναι κλειδιά που ανοίγουν κόσμους ολόκληρους. *

Θησαυροί από τη Σάμο Της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ (spapa@enet.gr)

Άφησα επίτηδες να μιλήσει άλλος πρώτα γι αυτό το βιβλίο-θησαυρό, γιατί μη μπορώντας να συγκρατήσω τον υπέρμετρο ενθουσιασμό μου και τη συγκίνησή μου κάθε φορά που ανοίγω τις σελίδες του, οι χαρακτηρισμοί που θα του απέδιδα θα μπορούσαν να θεωρηθούν ίσως υπερβολικοί.
Την έκδοση αυτή τη συνάντησα για πρώτη φορά πριν από 1,5 χρόνο περίπου, όταν στη διάρκεια των καλοκαιρινών μου διακοπών στο νησί, μπήκα σε κάποιο βιβλιοπωλείο κοντά στο Πανεπιστήμιο, για άλλο λόγο. Λίγο η ζέστη, λίγο η κούραση, λίγο η παραλία του Μπάλου που με περίμενε, δεν του έδωσα τη σημασία που του άρμοζε. Ήταν και σφραγισμένο, οπότε δεν υπήρχε δυνατότητα για ξεφύλλισμα. Το κράτησα τότε για λίγο στα χέρια μου και το επανέφερα στη θέση του. Αυτό όμως θαρρείς και κράτησε στασίδι στο πίσω μέρος του μυαλού μου και μόλις του δόθηκε η κατάλληλη ευκαιρία, ήρθε πάλι στο προσκήνιο.


Γιαννάκης Ιωαννίδης Μανώλης Καραπιπέρης

Άκουσα πρόσφατα από τους μουσικούς μιας κομπανίας, το τραγούδι «Τούτοι οι μπάτσοι πού ’ρθαν τώρα» και άρχισα να το ψάχνω στο γκουγκλ και στο γιουτιουμπ. Βρήκα πολλές εκτελέσεις και αναφορές, που οι περισσότερες όμως οδηγούσαν στην πρώτη εκτέλεση από το Μανώλη Καραπιπέρη. Στην συγκεκριμένη ηχογράφηση ο επίσης Σαμιώτης τραγουδιστής Γιαννάκης Ιωαννίδης τον προσφωνεί λέγοντάς του "Γεια σου Μάνιο, Σαμιώτη μπουζουκτσή".

Ξέρετε τώρα πως πάνε αυτά. Το ένα φέρνει τ’ άλλο. Βρέθηκα σε φόρουμ να διαβάζω τα πολύ κολακευτικά σχόλια για τον μπουζουξή μύθο, αλλά και για την έκδοση αυτή, που λίγες μέρες αργότερα θα κρατούσα στα χέρια μου. 
Βγάζοντας βιαστικά το περιτύλιγμα κι ανοίγοντας στα πρώτα φύλλα, δε μπόρεσα να συγκρατήσω τα επιφωνήματα ενθουσιασμού κι εκείνη τη γλυκιά αδημονία να τα δω όλα σε μια στιγμή.
Πρόκειται πραγματικά, για μια εξαιρετικής ποιότητας και αξίας έκδοση, με πλούσιο υλικό σε κείμενα, έρευνες, φωτογραφίες, σχόλια, αναφορές, ακούσματα. Κάθε φορά που επανέρχομαι τα ίδια συναισθήματα με διακατέχουν.
Και δεν είναι οι αναφορές σε προγονικά μου πρόσωπα (Σταμάτης & Γιάννης Χαρμπής «Τσεπέληδες») και στο χωριό μου τα Κουμέικα, που με κάνουν να τρέμω από συγκίνηση καθώς τους συναντώ εδώ. 
Είναι η μουσική ιστορία του νησιού ολόκληρου και όχι μόνο, που ξεπηδήσει μέσα από τις 190 καλογραμμένες σελίδες του, σε βάθος ενός ολόκληρου αιώνα. Η μουσική αυτή έκδοση διαπραγματεύεται ένα θέμα, του οποίου ο πυρήνας βρίσκεται στην τομή μεγαλύτερων και ευρύτερων πεδίων, όπως είναι η δισκογραφία, η μετανάστευση στην Αμερική και η μουσική ζωή στη Σάμο στα τέλη του 19ου-αρχές του 20ού.

Είναι η ιστορία του τόπου που ξεπροβάλει ολοζώντανη μέσα από τους σχολιασμούς των τραγουδιών. 
Είναι οι φιγούρες που έβλεπα να κρέμονται κάποτε στους τοίχους των σπιτιών του χωριού και τώρα τις έχω πάλι μπροστά μου. Οι 156 φωτογραφίες που συνοδεύουν την έκδοση, τεκμηριώνουν όσα αναλύονται στα κείμενα, δίνοντας ταυτόχρονα σημαντικές πληροφορίες για τα χρησιμοποιούμενα όργανα στη Σάμο, την ελληνική παρουσία στις απαρχές της δισκογραφίας των 78 στροφών στην Αμερική κ.ά.

 
Είναι ο θαυμασμός και η ικανοποίηση για την έρευνα που προηγήθηκε της έκδοσης και τα κείμενα μιας απίστευτα δημιουργικής ομάδας ανθρώπων (Ντίνος Κόγιας, Σωτήρης Χτούρης, Γιώργος Κοκκώνης, Χρίστος Λάνδρος και Βούλα Γαλανού) , με τη συνδρομή και την επιμέλεια του σπουδαίου μουσικού ερευνητή Νίκου Διονυσόπουλου. Με τα πάμπολλα νέα και άγνωστα στοιχεία που παρατίθενται, αναδεικνύονται πλευρές και διαστάσεις στο αντικείμενο της έκδοσης, που υπερβαίνουν κατά πολύ το –εξειδικευμένο εκ πρώτης όψεως– σαμιώτικο ενδιαφέρον.

Είναι τέλος, τα ακούσματα που πέρασαν από τις πλάκες γραμμοφώνου, στη σημερινή σύγχρονη εκδοχή ήχου μέσα στα 2 CDs που συνοδεύουν το βιβλίο, φυλαγμένα στις καλαίσθητες θήκες τους, στο εσωτερικό μέρος του πίσω σκληρού εξωφύλλου. 
Περιεχόμενα
CD Α
Α1. Ανάμνησις της Σάμου – [1929] Βασίλειος Ντηνιακός, τραγούδι
Α2. Χορός νυφιάτικος (Σαμιώτικος) – [1919] Οργανικό. Αδελφοί Αντωνίου
Α3. Νυφιάτικο Σάμου - συρτός – [1929] Χαρίλαος Περρής, τραγούδι
Α4. Σαμιώτικο συρτό – [c. 1920] Οργανικό. [Δ. Πόγγης, βιολί]
Α5. Σαμιώτικο - Νυφιάτικος – [c. 1929] Οργανικό. Ορχήστρα Μιχάλη Φελουζή
Α6. Σαμιώτικος συρτός, «Πλατανιώτικος» – [η. 1919] Κα Κούλα, τραγούδι
Α7. Το πλατανιώτικο νερό – [1956] Γιώτα Λύδια, τραγούδι
Α8. Χορός Καριώτικος - Σάμου – [1919] Οργανικό. Αδελφοί Αντωνίου [και δνις Σ. Μαρή]
Α9. Καριώτικο - συρτό – [δεκ. 50] Οργανικό. Γεώργιος Ποντικός, και η ορχήστρα Athenian Ensemble
Α10. Καρλοβασίτισσα – [1926] Μαρίκα Παπαγκίκα, τραγούδι
Α11. Μικρή Σαμιωτοπούλα – [c. 1946-48] Γεώργιος Κανάκης, τραγούδι
Α12. Σαμιωτοπούλα – [1927] Μαρίκα Παπαγκίκα, τραγούδι
Α13. Σαμιωτοπούλα μου γλυκιά – [1929] Αρ. Αθανασίου, τραγούδι
Α14. Τα βάσανα - (Καρλοβασιώτικο, Σαμος) – [1919] Οργανικό. Αδελφοί Αντωνίου
Α15. Τα βάσανα - συρτός – [1934] Κώστας Ρούκουνας ή «Σαμιωτάκι», τραγούδι
Α16. Τα βάσανα - συρτό – [1937] Οργανικό. Κλαρίνο και ορχήστρα Αντώνη Σακελλαρίου
Α17. Γιάνναρος - ζεϊμπέκικο – [1929] Χαρίλαος Περρής, τραγούδι
Α18. Αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο – [1929] Μανώλης Καραπιπέρης, τραγούδι και μπουζούκι
Α19. Κοντραμπατζήδες - ζεϊμπέκικο – [1935] Κώστας Ρούκουνας, τραγούδι
Α20. Όλα της Σάμου τα βουνά - τσάμικο – [1950] Οδυσσέας Μοσχονάς, τραγούδι
Α21. Στης Σάμου τα περίχωρα - τσάμικο – [1936] Κώστας Ρούκουνας, τραγούδι
Α22. Κάψαν τη μάνα των Γιαγιάδων - κλέφτικο – [1934] Κώστας Ρούκουνας, τραγούδι
Α23. Οι Γιαγιάδες - κλέφτικο – [1934] Κώστας Ρούκουνας, τραγούδι
Συνολική διάρκεια 77.57
CD Β
Β1. Σαμιώτισσα – [c. 1945] Οργανικό. Ορχ?στρα Κώστα Γκαντίνη
Β2. Σαμιώτισσα – [1926] Γιώργος Βιδάλης, τραγούδι
Β3. Σαμιώτισσα – [1920] Μαρίκα Παπαγκίκα, τραγούδι
Β4. Η Σαμιώτισσα – [c. 1920] Κα Κούλα, τραγούδι
Β5. Σαμιώτισσα - συρτός – [1923] Οργανικό. Ιω?ννης Κυριακάτης, κλαρίνο
Β6. Σαμιώτισσα – [1954] Άννα Χρυσάφη, τραγούδι – και χορωδία
Β7. Σαμιώτισσα – [1927] Ντούο • Τέτος Δημητριάδης-Χρ. Δημητρακόπουλος, τραγούδι
Β8. Σαμιώτισσα – [c. 1918-19] Εστουδιαντίνα Τζουναράκη
Β9. Σαμιώτισσα – [c. 1920] Ιωάννης Σαμιώτης [Μούτσος], τραγούδι
Β10. Σαμιώτισσα - συρτός – [c. 1948] Ντούο • Κούλα-Τζιβράς, τραγούδι
Β11. Γιατί, γιατί – Ελενάκι μου – Σαμιώτισσα – [1938] Αντ. Σίμος- Εμμ. Διαμαντής, τραγούδι
Β12. Ένα καράβι – [1920] [Γιώργος Βιδάλης], τραγούδι – Εστουδιαντίνα Ελληνική
Β13. Χορός Βαοδιώτικος - Σάμου – [1919] Οργανικό. Αδελφοί Αντωνίου
Β14. Σαμιώτικο, «Παγώνδα» – [c. 1919] Οργανικό. Δ. Πόγγης – Μ. Μαυρογένης – Π. Λυμπέρης
Β15. Σαμιώτικος συρτός – [c. 1950] Οργανικό. Κλαρίνο και ορχήστρα Αντώνη Σακελλαρίου
Β16. Τά Βάσανα – [c. 1950] Οργανικό. Ανδρουτσόπουλος – Βουρλούμης
Β17. Τρεις ικαριώτικοι χοροί – [δεκ. 50] Οργανικό. Κλαρίνο και ορχήστρα Αντώνη Σακελλαρίου
Β18. Όλα της Σάμου τα βουνά - τσάμικο – [c. 1955] Εύα Στυλ, τραγούδι
Β19. Μια Σαμιώτισσα μ' έμπλεξε - ζεϊμπέκικο – [1934] Κώστας Ρούκουνας, τραγούδι
Β20. Χώρα - χασάπικο – [1929] Οργανικό. Βασίλειος Ντηνιακός
Β21. Μινόρε μανές – [c. 1950] Ιωάννης Μούτσος ή «Σαμιώτης», τραγούδι
Β22. Χαρά της πρώτης μου χαράς – [1929] Αρ. Αθανασίου, τραγούδι
Β23. Χριστός γεννάται – Θεός ων ειρήνης – [1929] [ Ωδή α? και ε?] Ψάλλει ο Αρ. Αθανασίου
Συνολική διάρκεια 78.12
Περιεχόμενα Βιβλίου
Νίκος Διονυσόπουλος: Η Σάμος στις 78 στροφές. Πρόλογος
Σωτήρης Χτούρης: Η μετανάστευση της μουσικής και η μουσική ζωή στη Σάμο στις απαρχές της τεχνολογίας της μουσικής αναπαραγωγής
Βούλα Γαλανού - Νίκος Διονυσόπουλος: Όψεις της μουσικής ζωής στη Σάμο. Μέσα 19ου-μέσα 20ού αι.
Χρίστος Λάνδρος: Η σαμιακή μετανάστευση
Ντίνος Κόγιας: Φωνές της ξενιτιάς. Μουσικοί και μουσικές της Σάμου στη δισκογραφία 78 στροφών των ΗΠΑ
Γιώργος Κοκκώνης: Οι δίσκοι 78 στροφών• ένα ενδιαφέρον μουσικολογικό τεκμήριο
Νίκος Διονυσόπουλος: Σχόλια και στίχοι των τραγουδιών
Ντίνος Κόγιας: Τα τραγούδια των Γιαγάδων
Βιβλιογραφία
Κατάλογος δισκογραφίας σαμιώτικου ενδιαφέροντος στις 78 στροφές
Οι ετικέτες των δίσκων
Αναλυτικός κατάλογος ηχογραφήσεων και φωτογραφικού υλικού κατά αρχείο/συλλογή προέλευσης
Ευχαριστίες
 
Το βιβλίο διατίθεται από τα περισσότερα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία, αλλά και από όλα τα υπόλοιπα, κατόπιν παραγγελίας.

Πιστέψτε με, δεν είναι αγορά, είναι απόκτημα! 
 


[1929]Μανώλης Καραπιπέρης Αϊβαλιώτικο ζεϊμπέκικο