Μύλοι της μονής Ιωάννη Θεολόγου Πάτμου στη Σάμο

1766 μ.Χ.

Επιστολή του Παρθένιου, ηγούμενου της μονής Ιωάννη Θεολόγου της Πάτμου, προς τον επίτροπο της μονής στη Σάμο Ιωαννάκη και τους ιερείς του χωριού Μύλοι :

«…Δηλοποιούμεν υμίν ότι ήλθον εις τα ώδε προς ημάς, ο Πάρβας Δημήτριος ο μυλωνάς μας προσκλαιόμενος, πως τινές των αυτόθι χριστιανών κακία και φθόνω φερόμενοι, ενοχλούντες τον παρόντα μυλωνά μας και φοβερίζοντες να κρεμνίσουν το εργαστήριον του μοναστηρίου, οι οποίοι ως φαίνεται ούτε φόβον θεού έχουν, μήτε αυθεντάδες βάλουν εις τον νουν τως.

Και δεν ηξεύρομεν με τι σκοπόν και αίτιον το κάμνουν, και δεν στοχάζονται πως έχουν να παιδευτούν και εσωτερικά και εξωτερικά, και να αφανισθούν και από το πρόσωπο της γης.

Εργαστήριον οπού είναι περίπου των εικοσιδύο χρόνων φτιασμένον, σηκώθησαν αυτοί να το κρεμνήσουν; Όμως ας κάμουν ως θέλουν και ύστερον ας μην παραπονούνται.

Λοιπόν. Ιδού υπογράφωμεν ημίν αδελφικώς […] και καθώς έχετε συνήθειαν να τους κράξετε, να έχετε την ευχήν του Θεολόγου και την ειδικήν μας, και να τους προστάξετε να μην πειράζουν ούτε το πράγμα μας ούτε τον μυλωνάν μας, διατί η ζημία δεν είναι του μυλωνά, αλλά είναι του μοναστηρίου.

Ημείς είμεσθε εδώ, και ας στοχασθούν οι ταλαίπωροι πως δεν κοιμώμεθα, αλλά το πράγμα μας το διαφεντεύωμεν μέχρι θανάτου, και αν ίσως και ησυχάσουν και παύσουν τις κακίες τως καλώς, ειδέ παρακαλούμεν να μας φανερώσετε τα ονόματα αυτών δια γράμματος, και ύστερον ας μην μεταμελούνται…»

Από τον 17ο ως τις αρχές του 19ου αιώνα, η μονή Ιωάννη Θεολόγου, πέρα από σημαντικό μοναστικό και θρησκευτικό κέντρο της ορθόδοξης εκκλησίας, υπήρξε και ένας οργανισμός με μεγάλη ισχύ, πολύπλευρες δραστηριότητες, ευρύ πλέγμα εμπορικών σχέσεων και χρηματικών συναλλαγών και εκτεταμένη ακίνητη περιουσία εκτός Πάτμου.

Βασικό αιμοδότη της μονής αποτελούσαν τα πολυάριθμα μετόχια της ανά την επικράτεια. Στη Σάμο, εκτός από τα μετόχια που διέθεταν κτηματική και άλλη ακίνητη περιουσία, η μονή της Πάτμου κατείχε και μεμονωμένα ακίνητα σε διάφορες περιοχές του νησιού, ανάμεσα στα οποία ιδιαίτερη οικονομική σημασία είχαν οι μύλοι.

Η εκμετάλλευση των μύλων γινόταν κυρίως μέσω «πάκτωσης», ενοικίασης δηλαδή του μύλου σε ένα ή δυο πρόσωπα, που αναλάμβαναν να λειτουργούν το μύλο, με την υποχρέωση να καταβάλουν στη μονή ενοίκιο.

Οι μύλοι αυτοί, κατά πάσα πιθανότητα νερόμυλοι, εντοπίζονται στις περιοχές Καρλόβασι, Μαραθόκαμπος, Νεοχώρι και Μύλοι. Οι πακτωτές (ενοικιαστές) στο συμφωνητικό που υπέγραφαν, αναλάμβαναν όλα τα κόστη επισκευής βλαβών, συντήρησης και καλής λειτουργίας του μύλου. Η μονή σπανίως συμμετείχε στα έξοδα, παρά μόνο αν αφορούσαν επισκευές που απαιτούνταν προκειμένου ο μύλος να καταστεί ικανός προς λειτουργία κατά την έναρξη της συμφωνίας!!

Η διάρκεια της πάκτωσης συνήθως δεν αφορούσε συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, αλλά ορίζονταν γενικά μέχρι το θάνατο του ενοικιαστή. Δικαίωμα στη συνέχεια είχαν τα παιδιά του ενοικιαστή να διατηρήσουν τη μίσθωση με το ίδιο ενοίκιο, ενώ για τα εγγόνια τους υπήρχε ανάλογη πρόβλεψη, αρκεί να πρόσφεραν ενοίκιο ανάλογο με των άλλων πιθανών διεκδικητών. Το μίσθωμα ήταν σε είδος (κυρίως κερί και λιγότερο σιτάρι) ή χρήμα (γρόσια).

Στην Πάτμο, η μελισσοκομία ήταν περιορισμένης κλίμακας, γι αυτό η μονή αναγκάζονταν να κάμει εισαγωγή μεγάλες ποσότητες κεριού, με τιμές που έβαιναν συνεχώς αυξανόμενες, ακολουθώντας τις ανοδικές τάσεις της τιμής του στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου αυτή την εποχή. Η Σάμος αντίθετα λόγω γεωφυσικού περιβάλλοντος, συγκέντρωνε όλες τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της μελισσοκομίας. Σε μία έκθεση του 1828, η παραγωγή μελιού στο νησί ανέρχεται σε 2.450 οκάδες, ενώ το 1837 καταγράφονται 3.590 κυψέλες.

Η εξεύρεση και διαχείριση των υδάτων που τροφοδοτούσαν τους νερόμυλους αποτελούσε καίριο ζήτημα, αφού η διακοπή της ροής, τους οδηγούσε σε αχρηστία. Ενδεικτική είναι η περιγραφή μιας διένεξης, που μνημονεύεται σε επιστολή που έστειλε στα 1631 στη μονή Θεολόγου, ο επίτροπός της στη Σάμο. Σύμφωνα με αυτήν ένα από τα πρόσωπα που διεκδικούσαν να πακτώσουν το μύλο, «έβαλε και διαλάλησεν ο πρωτόγερος του χωριού, τα κόπτουν τα νερά … δια να μην αλέθουν οι κάτωθεν μύλοι». Πολλές φορές η μονή ενοικίαζε στον πακτωτή του μύλου, χωριστά και σε υψηλότερο ενοίκιο, το χωράφι από το οποίο διέρχονταν το νερό, αφού αγόραζε κτήματα από τα οποία περνούσαν κανάλια με νερό που τροφοδοτούσε τους μύλους της.

Από τις εγγραφές στον πίνακα πακτώσεων, προκύπτει το προφίλ και η κοινωνική θέση των ενοικιαστών. Πολλοί απ αυτούς ήταν τεχνίτες και περιγράφονται με τον προσδιορισμό «μαστρο», ικανοί να ανταπεξέλθουν από μόνοι τους στις αναγκαίες επισκευές ή επιδιορθώσεις κατά τη διάρκεια της εκμετάλευσης των μύλων. Σημαντικός επίσης ήταν ο αριθμός των κληρικών ή γόνων αυτών και μοναχών, λόγω της στενής σχέσης που είχε ο κλήρος του νησιού με τη μονή της Πάτμου.

Οι μύλοι περιέρχονταν στην κυριότητα της μονής είτε από κατασκευής τους με το σύστημα της πάκτωσης σε κάποιο πρόσωπο που αναλάμβανε και το χτίσιμό του, είτε από αφιερώσεις είτε από αγορές. Αντίθετα η μονή ποτέ δεν πούλησε κανένα μύλο!!!

Τα πράγματα δεν ήταν πάντα ιδεατά στις σχέσεις της μονής με τους κατοίκους της Σάμου. Χαρακτηριστικό από τα λιγοστά παραδείγματα, είναι το απόσπασμα της επιστολής στην εισαγωγή της ανάρτησης!!

Το ύφος και το απειλητικό περιεχόμενό της, είναι εύγλωττο και αποκαλυπτικό, τόσο για το κύρος της μονής, όσο και για τις πολλαπλές δυνατότητες παρέμβασης που είχε, προκειμένου να επιβάλει τις επιθυμίες της και να διασφαλίσει τα συμφέροντά της.( σημ. Σας θυμίζει κάτι;; )

Άλλωστε οι δυνατότητες αυτές της μονής, που της επέτρεπαν να συνδυάζει τη θρησκευτική με την κοσμική εξουσία, την πίστη των ανθρώπων με το φόβο, τις ορθολογικά οργανωμένες πρακτικές διαχείρισης της περιουσίας της με εξωοικονομικούς καταναγκασμούς, αποτέλεσαν συνισταμένες της ενδυνάμωσής της και της εξάπλωσης της ισχύος της στην ευρύτερη περιοχή του Αιγαίου.

Το παραπάνω πόνημα είναι μέρος, περίληψη ή συρραφή τμημάτων της μελέτης – τεκμηρίου του κ. Δημήτρη Δημητρόπουλου, με τίτλο: "Μύλοι της μονής Ιωάννη Θεολόγου Πάτμου στη Σάμο: Πρακτικές διαχείρισης και οικονομικής εκμετάλευσης (17ος - αρχές 19ου αι.), που αξίζει να κατεβάσετε και να διαβάσετε αυτούσια από εδώ.

Επίσης : Οι νερόμυλοι της Σάμου - Οι νερόμυλοι της Ικαρίας