Το Σαμιώτικο Πεύκο και η Παραδοσιακή Υλοτομία Στη Σάμο

Συλλογή πευκόσπορου
"Θα αναφερθώ σε ένα γεγονός που συνέβη πριν από τον πόλεμο του 1940. Ήμουν τότε στην ηλικία των 10-12 ετών. Έμενα με τους γονείς μου τα καλοκαίρια σε ένα εξοχικό σπίτι, καλύβι το λέγαμε, που ήταν κοντά στο χωριό μας, τους Μαυρατζαίους, λίγο πιο πάνω από το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού.
Στο διπλανό κτήμα έφτιαχναν τσαρδάκι κάθε καλοκαίρι τα αδέρφια της μητέρας μου. Ήταν τρία αγόρια και τρία κορίτσια και ασχολούνταν κυρίως με γεωργικές εργασίες. Οι δυο μικρότεροι αδελφοί πρέπει να ήταν είκοσι έως τριάντα ετών.
Εκείνη την εποχή, το αρμόδιο υπουργείο ανέθεσε στο δασαρχείο της Σάμου να συλλέξει 250 οκάδες πευκόσπορο.
Στην αρχή το δασαρχείο επιχείρησε με δικά του μέσα να βγάλει το σπόρο. Παρέλαβε προσωπικό από εργάτες και εργάτριες για να κάνει τη δουλειά αυτή. Πήγαιναν κάθε μέρα στα δάση και μάζευαν από τα πεύκα τα πιο κατάλληλα κουκουνάρια και τα μετέφεραν σε ένα δημόσιο χώρο και στη συνέχεια τα χτυπούσαν με πέτρες και άλλα εργαλεία για να βγάλουν τον σπόρο.
Όμως μάταια προσπαθούσαν, γιατί διαλύονταν όλο το κουκουνάρι και δεν μπορούσε με κανέναν τρόπο να βγει ο σπόρος.
Μετά από αυτή την αποτυχία αναγκάστηκαν αν ζητήσουν από ιδιώτες τη δύσκολη αυτή εργασία.
Εγώ και ο αδελφός μου είχαμε παρατηρήσει πως μερικά κουκουνάρια που τυχαία βρέθηκαν στον υπαίθριο νεροχύτη του καλυβιού και που είχαν βραχεί με νερό, όταν αργότερα βρέθηκαν κάτω από τον ζεστό καλοκαιρινό ήλιο, άρχισαν, τρίζοντας, να ανοίγουν το εξωτερικό τους κέλυφος και να αφήνουν ελεύθερο το σπόρο. Κάθε σπόρος περιβαλλόταν περιμετρικά από μια λεπτή μεμβράνη, που προορισμός της είναι, με τη βοήθεια του ανέμου, να απομακρύνει το σπόρο και να πέσει σε χώρους μακριά από το δέντρο ώστε να γεννηθεί ένα καινούργιο δέντρο.
Όταν ο πατέρας μου «ανακάλυψε» τον τρόπο παραγωγής των σπόρων, έπεισε τους δυο μικρότερους κουνιάδους του να αναλάβουν αυτή την εργασία. Άρχισαν λοιπόν κάθε πρωί να πηγαίνουν στα κοντινά δάση για να μαζέψουν κουκουνάρια. Εδώ πρέπει να πούμε πως πάνω στα πεύκα υπάρχουν τριών ειδών κουκουνάρια: τα παλιά που είναι ανοιγμένα και ξερά και που έχουν απορρίψει μόνα τους το σπόρο, τα καινούργια, της προηγούμενης χρονιάς, που είναι κατάλληλα για την παραγωγή του σπόρου και τα πράσινα –πολύ νέα– που είναι ακατάλληλα τελείως για τη δουλειά αυτή.
Άρχισαν λοιπόν να κατεβάζουν τα συγκεκριμένα, μια δύσκολη δουλειά, τα φόρτωναν στο γαϊδουράκι μέσα σε τσουβάλια και τα μετέφεραν στο καλύβι.
Εκεί ένα συνεργείο, που το αποτελούσαν οι δύο παππούδες μου και κάποια γυναίκα της οικογένειας, άρχιζε να τοποθετεί τα κουκουνάρια το ένα δίπλα στο άλλο στις μεγάλες οριζόντιες πεζούλες γύρω από το καλύβι, με το κάτω μέρος –βάση κουκουναριού– προς το χώμα και τη μύτη προς τα πάνω. Μετά απ' αυτό, με το ποτιστήρι τα κατέβρεχαν με μπόλικο νερό και τα άφηναν στον ήλιο.
Σε λίγη ώρα, όταν ο ήλιος ήταν πια δυνατός, τα κουκουνάρια άρχιζαν να τρίζουν (σαν μουσική τρικ, τρικ, τρικ) και να ανοίγουν το εξωτερικό κέλυφος.
Η επόμενη εργασία ήταν: καθισμένοι σε σκαμνάκια να παίρνουν τα κουκουνάρια δυο δυο και να χτυπούν το ένα με το άλλο, οπότε ο σπόρος έπεφτε μέσα σε ένα ταψί που είχαν τοποθετήσει από κάτω.
Όταν με την πρώτη φορά αντιλαμβανόταν ότι δεν είχε βγει όλος ο σπόρος από το κουκουνάρι, έκαναν την ίδια δουλειά από την αρχή, ώσπου να βγει όλος ο σπόρος.
Οι σπόροι που έπεφταν από τα κουκουνάρια είχαν ακόμη πάνω τους τη μεμβράνη τους, έπρεπε λοιπόν και αυτή να αποκολληθεί από το σπόρο.
Με ανάλογο τρόπο γινόταν και η εργασία αυτή, δηλαδή έβαζαν το σπόρο μέσα σε δοχεία, τα οποία τα γέμιζαν νερό και κατόπιν τα έτριβαν και έφευγαν όλα τα πτερύγια και έμενε καθαρός ο σπόρος.
Τότε τον τοποθετούσαν σε μικρά τσουβάλια και τον παρέδιδαν στο δασαρχείο, αφού πρώτα τον ζύγιζαν.
Το να βγάλει κανείς 250 οκάδες σπόρο ήθελε πολλή και κουραστική δουλειά, όμως και η οικονομική αξία του ήταν πολύ ικανοποιητική για εκείνη την εποχή.
Το δασαρχείο έκτοτε χρησιμοποιούσε την «ανακάλυψη» αυτή." [Τηλαύγης Δημητρίου]

~*~

Πρόσφατη ανακάλυψη και για μένα το σπουδαίο αυτό βιβλίο καταγραφής, αποτύπωσης γεγονότων, εμπειριών, αξιοσύνης και μνήμης για μια τέχνη και μια ζωή αλληλένδετες κάποτε για αιώνες πολλούς, που δεν υφίστανται όμως πλέον ούτε ως προς το το σύνολο των γνωρισμάτων που χαρακτήριζαν τους ανθρώπους τους, ούτε ως προς το αντικείμενο τους.

Πρόκειται για ακόμα έκδοση του «Πνευματικού Ιδρύματος Σάμου Νικόλαος Δημητρίου» ενταγμένη στο πρόγραμμα «Πέλαγος Πολιτισμού» της Περιφέρειας Βορείου Αιγαίου.
Εκπονήθηκε στη Σάμο από το Σεπτέμβριο του 2013 μέχρι το Νοέμβριο του 2014. Σκοπός της ήταν η διερεύνηση της τελευταίας περιόδου υλοτομίας στο νησί από πηγές και προφορικές μαρτυρίες καθώς και η σύνδεση του δάσους και των προϊόντων του με την οικονομία, την κοινωνία και το λαϊκό πολιτισμό. Έμμεσοι στόχοι του υπήρξαν ο προβληματισμός των τελευταίων ανθρώπων του δάσους για το μέλλον και τις δυνατότητες της υλοτομίας καθώς και η κάλυψη του βιβλιογραφικού κενού για την υλοτομία στη Σάμο με τη χρήση πρωτογενών γραπτών πηγών και μαρτυριών.
Εκτός από την αρχειακή έρευνα που εκπονήθηκε από τα μέλη της επιστημονικής ομάδας Χρίστο Λάνδρο, Βαγγέλη Δημητριάδη και Δημήτρη Θρασυβούλου, πραγματοποιήθηκε σημαντική καταγραφή προφορικών μαρτυριών από επαγγελματίες του κλάδου της υλοτομίας με τη συνδρομή και των συνεργατών Έλσας Χίου και Βίκης Λεκάτη. Την όλη δράση συντόνισε η Ματρώνη Κτίστου.
Την επιστημονική διεύθυνση είχε ο αρχιτέκτονας Κώστας Δαμιανίδης.

Κατά τη διάρκεια υλοποίησης του έργου, διερευνήθηκαν όλες οι φάσεις της παραδοσιακής υλοτομίας. Η υλοτόμηση της τραχείας πεύκης τροφοδότησε ανελλιπώς με ναυπηγήσιμη ξυλεία τους ταρσανάδες του νησιού στο Πυθαγόρειο, στο Μαραθόκαμπο, στο Καρλόβασι, στο Κοκκάρι, στον Άγιο Ισίδωρο και τελευταία στον Πύργο και τους Δρακαίους.
Η αξιόλογη ναυπήγηση ξύλινων σκαφών επεκτάθηκε στην αγορά όλης της Ελλάδας και κάλυψε ένα μεγάλο μέρος της ζήτησης κατά τον 20ό αιώνα. Παράλληλα η μαύρη πεύκη και το κυπαρίσσι χρησιμοποιήθηκαν ευρέως στην κατασκευή της κατοικίας πριν από τη χρήση του σκυροδέματος.
Στο έργο καταγράφονται τα αποτελέσματα της έρευνας και οι απόψεις των ανθρώπων της εργασίας, της επιστήμης και του πολιτισμού.
Η έκδοση αποτυπώνει την προσπάθεια της επιστημονικής ομάδας και των εξωτερικών συνεργατών του έργου να συγκεντρώσουν και να ταξινομήσουν σημαντικά γεγονότα, πληροφορίες, μαρτυρίες, ονόματα, ανθρώπους, ορολογίες και λεπτομέρειες από την ξεχασμένη ζωή των εργατών του δάσους, του ναυπηγείου ξύλινων σκαφών και τους τρόπους με τους οποίους τα δάση και η υλοτομία συνέβαλλαν στην εξασφάλιση πόρων διαβίωσης σε μια μερίδα του τοπικού πληθυσμού.
Το πρώτο μέρος περιέχει τις περισσότερες ανακοινώσεις των δύο συναντήσεων, του Δεκεμβρίου 2013 και του Απριλίου 2014 και όλες τις ανακοινώσεις της καταληκτικής ημερίδας του Ιουλίου 2014.

Στο δεύτερο μέρος δημοσιεύονται οι είκοσι συνεντεύξεις που κατέγραψαν τα μέλη της επιστημονικής ομάδας από υπαλλήλους της δασικής υπηρεσίας, παλιούς υλοτόμους, αγωγιάτες-μεταφορείς ναυπηγήσιμης και οικοδομικής ξυλείας, εμπόρους ξυλείας, ξυλοναυπηγούς, μαραγκούς και γυναίκες ξυλοκόπων και μαραγκών.
Το εικαστικό υλικό που εκτίθεται στις σελίδες του βιβλίου είναι ανέκδοτο και υπηρετεί δύο στόχους: την επαφή του αναγνώστη με τα κείμενα και την αισθητική.(από τον Πρόλογο της έκδοσης)

~*~

Θα μπορούσα ενδεχομένως να παραθέσω αποσπάσματα από τις σπουδαίες συνεντεύξεις που κρύβουν απίστευτες συγκινήσεις και αποτελούν αληθινό θησαυρό για το έργο, αλλά σας αφήνω να τις ανακαλύψετε μόνοι σας και να έχετε όλη την ευχαρίστηση δική σας!!!

Μπορείτε να κατεβάσετε το βιβλίο σε μορφή PDF πατώντας εδώ
Στη συνέχεια μπορείτε να το αποθηκεύσετε σε ηλεκτρονική μορφή, να το εκτυπώσετε, να το ξεφυλλίστε, να το απολαύσετε!!!

φωτογραφία_1 | γιάννης_μένεγας
φωτογραφίες_2&3 | γ. κολόζης - κ. δαμιανίδης
φωτογραφία_4 | παλιές φωτογραφίες της σάμου