Το παράδειγμα της γυναικείας ενδυμασίας της Σάμου

Κυρίες του Λυκείου των Ελληνίδων της Σάμου με φουστάνια τύπου Αμαλίας και με σύνολα φούστα - σάκος, δεκαετία του ’30. © Λύκειον των Ελληνίδων Σάμου.

    Η Σάμος, ένα από τα μεγαλύτερα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, βρίσκεται πολύ κοντά στη Μικρά Ασία, με την οποία ανέπτυξε και διατήρησε έως και την ενσωμάτωσή της στην Ελλάδα σημαντικές συγκοινωνιακές και εμπορικές σχέσεις, που τροφοδότησαν, διαμόρφωσαν και καθόρισαν ως ένα βαθμό τον παραδοσιακό της πολιτισμό. 

    Στο πέρασμα των αιώνων, και μέσα από ένα πλέγμα ιστορικών και οικονομικών συγκυριών, στο νησί αναπτύσσονται παράλληλα εμπορικές επαφές και συναλλαγές και με ευρωπαϊκές αγορές. Σε αυτό το πλαίσιο διαμορφώθηκε η αυτονομία της σαμιακής οικονομίας, που επηρέασε τις συλλογικές συμπεριφορές με τη δημιουργία μιας κοινωνικής διαστρωμάτωσης με σαφή ευρωπαϊκό προσανατολισμό, αλλά και με παράλληλες αναφορές στις ανατολικές συγγένειες.

    Στη Σάμο, η γυναικεία σαμιακή φορεσιά από τον 17o αιώνα έως και τις αρχές του 19ου αιώνα εντάσσεται τυπολογικά στα αστικά νησιωτικά σύνολα με σαφή επίδραση από τα αντίστοιχα αστικά οθωμανικά της ίδιας περιόδου. Πρόκειται για τον τύπο της ενδυμασίας με καβάδι, φόρεμα μακρυμάνικο με χαμηλό άνοιγμα για να φαίνεται η τραχηλιά του εσωτερικού πουκάμισου. Συχνά δε, το σύνολο συμπληρώνεται με το σαλβάρι (είδος βράκας), και με τον τζουμπέ, τον εξωτερικό κοντομάνικο ποδήρη επενδύτη, με σκουρόχρωμη γούνα. 

Femmes de Samos - Joseph Pitton De Tournefort - 1717

    

    Σύμφωνα με στοιχεία που εντοπίζουμε στις μαρτυρίες των περιηγητών που επισκέφθηκαν το νησί, στις σχεδιαστικές απεικονίσεις των εντυπώσεών τους για τη γυναικεία αμφίεση (φωτ), στην κοσμική ζωγραφική, καθώς και στον πέμπτο τόμο του πολύτομου και πολύτιμου έργου του Σάμιου λόγιου Επαμεινώνδα Σταματιάδη, το οποίο αναφέρεται στην ιστορία και στον πολιτισμό της Σάμου, η γυναικεία σαμιακή αμφίεση φαίνεται να παρακολουθεί τον συρμό της εποχής, όπως είχε διαμορφωθεί στα αστικά κέντρα της οθωμανικής επικράτειας με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη.

    Η όλη εικόνα του ενδυματολογικού συνόλου παραπέμπει σε ένα χαρακτηριστικό δείγμα της γυναικείας αστικής φορεσιάς του 18ου αιώνα. Τη φορά Κύπρια αρχόντισσα, ζωγραφισμένη σε ξύλινη κάσα στητού ρολογιού στο αρχοντικό του δραγουμάνου Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, στη Λευκωσία. Τα κομμάτια που συνθέτουν τα δύο σύνολα είναι τα ίδια: πουκάμισο με μπιμπίλα στα άκρα, αντερί, ζώνη και τζουμπές γαρνιρισμένος με γούνα (ερμίνα). Άλλωστε, το ενδυματολογικό σύνολο πουκάμισου με αντερί ή καβάδι, που συνδυάζεται με ποδήρη χειριδωτό επενδύτη, τον τζουμπέ, αποτελούσε το χαρακτηριστικό σύνολο του alla Turca συρμού της εποχής.

    Η επαφή του σαμιακού πληθυσμού, μέσω του εμπορίου, με τα αγαθά και τα ενδυματολογικά πρότυπα των ευρωπαϊκών αγορών, θα οδηγήσουν σταδιακά από τα μέσα του 19ου αιώνα στην καθολική επικράτηση στα τέλη του ιδίου αιώνα, του νέου ενδυματολογικού τρόπου έκφρασης, τον οποίο πολύ γρήγορα οικειοποιήθηκε και ο αγροτικός κόσμος του νησιού. Το νεότερο σαμιακό ενδυματολογικό μοντέλο αναπτύσσεται με βάση την παραλλαγή ενός δυτικότροπου φουστανιού, ως αντανάκλαση κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών.    

 

Κοπέλες με τοπική ενδυμασία στο Πυθαγόρειο αρχές δεκαετίας 50.

    Η εμφάνιση και η επικράτηση στο τοπικό ενδυματολογικό σύστημα ενός φουστανιού πάνω στα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα υποθέτουμε ότι έγινε ομαλά, καθώς προϋπήρχε το μοντέλο ενός άλλου κοντόμεσου φορέματος, του καβαδιού, με βάση τα όσα παραπάνω αναφέραμε, του οποίου το στενό πανωκόρμι αντιγράφηκε ως προς το σχήμα και την κοπή από το νεότερο σαμιακό φουστάνι. 

    Σε αυτό το πανωκόρμι προσαρμόστηκε η μακριά φούστα, με πτυχώσεις που ξεκινούσαν από τη μέση, καταλήγοντας συχνά στο πίσω μέρος σε μια μικρή ουρά ή φέροντας στον ποδόγυρο δύο-τρεις σειρές βολάν κατά τα πρότυπα του δυτικού συρμού της εποχής. 

    Από αυτό το πάντρεμα ενδυματολογικών στοιχείων δημιουργήθηκε το νεότερο ποδήρες σαμιακό μανικωτό ή και αμάνικο φουστάνι του όψιμου 19ου αιώνα, του οποίου τα τεχνικά χαρακτηριστικά παραπέμπουν στον ενδυματολογικό τύπο του φουστανιού «Αμαλία».

Ο ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ (ΜΕΣΑ 16ου ΑΙΩΝΑ - ΑΡΧΕΣ 20ού)

ΜΑΝOΛΗΣ Γ. ΒΑΡΒΟYΝΗΣ – ΝAΝΤΙΑ ΜΑΧA-ΜΠΙΖΟYΜΗ