ΔΥΟ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΜΑΡΜΑΡΙΝΕΣ ΨΕΥΔΟΣΑΡΚΟΦΑΓΟΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ ΚΟΥΜΕΪΚΑ ΣΑΜΟΥ

Τον Αύγουστο  του  1996  βρέθηκα  στο  χωριό  Κουμέικα, στη  μικρή και γραφική πλατεία του  οποίου  δεσπόζει  ο  τεράστιος  αιωνόβιος  πλάτανος  και  η  μαρμάρινη  βρύση  που  φαίνεται ότι  έλαβε  τη  σημερινή  τριμερή μορφή της πολύ  μετά το 1882.

Η χρονολογία  παρέχεται από  τη  χαρακτή  επιγραφή  της  μαρμαρόπλακας  στην ανώτερη ζώνη: ΕΝ ΕΤΕΙ ΣΩΤΗΡΙΩ /1882/ ΚΑΤΑ  ΜΗΝΑ ΟΚΤΩΒΡΙΩ.
Η  επένδυση  της πρόσοψης  αποτελείται  κατά τη  γνώμη μου από τέσσερα  διαφορετικής εποχής και χρήσης μάρμαρα, τα  οποία  έχουν  τοποθετηθεί  σε  τρεις  οριζόντιες ζώνες, και μάλιστα έχει ληφθεί  φροντίδα από τον  τεχνίτη  ώστε  να  υπάρχει  συμμετρία  των  επιμέρους  τμημάτων που την απαρτίζουν.

Η κατώτερη ζώνη, μέρος της οποίας βρίσκεται μέσα στην ορθογώνια γούρνα διακράτησης του τρεχούμενου  ύδατος, φέρει  στο  κέντρο  ανάγλυφο τόξο  επί κιόνων,  μέσα σε  ορθογώνιο  πλαίσιο, και ρόδακα σε  χαμηλό  ανάγλυφο  με  οπή  απορροής  στο  κατώτερο  σημείο.  Το  διακοσμητικό  αυτό, πιθανότατα ανεξάρτητο  από τις  εκατέρωθεν  αδιακόσμητες μαρμάρινες ζώνες, θυμίζει  aedicula  σε  ταφικές  στήλες  ρωμαϊκών  χρόνων,  όπως  αυτές από  τη Λαοδίκεια  της Φρυγίας. Αν  πράγματι είναι ένα αρχαίο  αυτόνομο  κομμάτι, που  μεταφέρθηκε  από κάπου  κοντά, πράγμα για το οποίο συνηγορούν  και οι ανισοϋψείς  διαφορετικής  ποιότητας  πλάκες  που  το  πλαισιώνουν  δεξιά  και αριστερά, τότε  δεν  μπορεί  παρά  να βρέθηκε στο γύρω από το χωριό χώρο και να τοποθετήθηκε εδώ μαζί με τα μάρμαρα της μεσαίας  ζώνης.

Αντίθετα,  θεωρώ  ότι το γκρίζο μάρμαρο στην  ανώτερη ζώνη, που ξεχωρίζει  άλλωστε  και από το χρώμα του, το οποίο φέρει στο κέντρο χαρακτό κύκλο, μέσα στον οποίο επιγραφή, και δύο γλυπτούς  ρόδακες δεξιά και αριστερά  του  με  μικρά  ανθέμια  στις  γωνίες  της  ορθογώνιας πλάκας, πρέπει να ήταν η αρχική επένδυση της  βρύσης του  χωριού  από  το  1882.  Αυτή  η  επένδυση  πρέπει  ως δείγμα πολυτέλειας  και επίδειξης να αντικατέστησε κάποια απλούστερη  κατασκευή, από την οποία ίσως προέρχεται  το  μικρό  μάρμαρο  με  τη  χαράκτη  χρονολογία 1807Μ(Α)ΙΟΥ25 που εντοιχίστηκε  στην επάνω δεξιά γωνία  της  σημερινής  πρόσοψης.  Όταν  χρόνια  μετά  αποφασίστηκε  ο  εξωραϊσμός  της  βρύσης  -άγνωστο  πότε, αλλά  πάντως  μετά  την  ανακάλυψη  και  μεταφορά  των γλυπτών  μαρμάρων της μεσαίας ζώνης - προέβησαν  σε αναμόρφωση  της  πρόσοψης  και  σε  αναδιάταξη  της μαρμάρινης  επένδυσης.

Το μεσαίο επομένως τμήμα της επένδυσης, το οποίο  αποτελείται  από  δύο  ορθογώνιες  μαρμάρινες  υπόλευκες πλάκες  με πλούσιο  γεωμετρικό  και φυτικό γλυπτό  διάκοσμο  είναι και το  πιο  ενδιαφέρον. Οι  πλάκες αυτές (Α  και Β) έχουν διαστάσεις: 1,52x0,59 μ. και πλάτος  πλαισίου  0,04 μ.  (πάνω) και 0,350 μ. (κάτω)  (η  Α), 1,51x0,58  μ.  και  πλάτος  πλαισίου  0,025  μ.  (πάνω)  και 0,03  μ. (κάτω) (η Β).
Με την  πρώτη ματιά είναι εμφανές ότι έχουν  αποκοπεί στην αριστερή τους πλευρά για να προσαρμοστούν  στο πλαίσιο  της  βρύσης.  Στην  κάτω  πλάκα  (Β)  το  διακοσμητικό  των  συνεχόμενων  δακτυλίων  (σηρικοί  τροχοί) ολοκληρώνεται  στη  δεξιά  πλευρά  της και είναι διακριτό,  παρά  την  επικάλυψη  του  από το  φαρδύ  μεταγενέστερο πλαίσιο.
Και  οι  δύο  πλάκες  (Α,  Β), μολονότι  εμφανίζουν  κοινή προέλευση του υλικού  (μάρμαρο), συγγενές  θεματολόγιο  διακόσμου,  χάρη  στις  τοξοστοιχίες,  και  ποιότητα εργασίας, διαφέρουν σημαντικά ως προς το πλήθος και τη  μορφή  των  διακοσμητικών  και το  ύψος  ανάπτυξης τους. Αυτό  καταδεικνύει  ότι  δεν  αποτελούσαν  μεταξύ τους ούτε  μια συνεχόμενη κάποτε ζώνη ούτε  δύο επάλληλες ζώνες, όπως εμφανίζονται και σήμερα.
Επομένως, όσον  αφορά την αρχιτεκτονική  μορφή  τους οι  δύο  πλάκες  (Α,  Β)  θα  μπορούσαν  να  περιληφθούν στην  κατηγορία των ψευδοσαρκοφάγων  σε  αρκοσόλια ή σε  άμεση  εξάρτηση  από κτίσματα, καθώς είναι ορθογώνιες  μονοκόμματες  μαρμάρινες  πλάκες  που  χαρακτηρίζονται  από το  χαμηλό  τους  ύψος  σε  σχέση  με  το μεγάλο  μήκος τους. Οι ψευδοσαρκοφάγοι φράζουν την πρόσοψη  μιας  κτιστής  λάρνακας  που  διαμορφώνεται μέσα σε αρκοσόλιο, το οποίο διανοίγεται στο πάχος της τοιχοποιίας εκκλησιών  ή μονών. Με βάση τον τρόπο  με τον  οποίο συνδέονται ή εφάπτονται στον τοίχο του αρκοσολίου,  έχουν  καταταγεί  σε  τρεις  κατηγορίες.  Δυστυχώς  στην  περίπτωση  της  βρύσης  των   Κουμέικων δεν είναι δυνατόν να λεχθεί κάτι συγκεκριμένο  εξαιτίας της αποκοπής που έχουν υποστεί στο αριστερό τους τμήμα και της επικάλυψης τους στο δεξιό από το  μεταγενέστερο πλαίσιο.

Είναι  προφανές  ότι  οι  δύο  πλάκες  (Α,  Β)  αποτελούν τμήματα δύο ψευδοσαρκοφάγων ή την πρόσοψη  και το κάλυμμα  μιας κτιστής  λάρνακας  σύμφωνα  με τα  μέχρι σήμερα  γνωστά  παραδείγματα και  ειδικά  με  τις  αντίστοιχες  της μονής Βατοπεδίου που σώζονται in situ34. Σύμφωνα με τη συνεξέταση  της τεχνικής  και του διακόσμου  οι  πλάκες  Α  και  Β  μπορούν  να  χρονολογηθούν από τα τέλη του  10ου  αιώνα μέχρι τα πρώτα χρόνια του 11ου  αιώνα, προερχόμενες  από το ίδιο ίσως  εργαστήριο.
Οι συμβολισμοί  μέσω των διακοσμητικών  θεμάτων που χρησιμοποιούνται,  εκτός  των  άλλων  περιπτώσεων  για τις  οποίες  έχει γίνει  λόγος,  φαίνεται ότι  με  τις  πλάκες της  Σάμου  προσλαμβάνουν  μια  άλλη  σημαντικότητα, γιατί  τονίζουν  το  ειδικό  βάρος  των  «arma  Cristi», των βασικότερων  δηλαδή  οργάνων  που  αντιπροσωπεύουν το  μαρτύριο, αλλά και την Ανάσταση  του Χριστού,  που στην προκειμένη περίπτωση είναι ο μονός κίονας, η λόγχη -μόνη  της επάνω στους  ακραίους κίονες της πλάκας Β  ή  σύμφυτη  στα  λογχοφόρα  φυτά  (Α2,  A4,  Β4)-  και στο  σταυρό  με το λογχοειδή  βλαστό  (Β  3), καθώς και ο ίδιος ο σταυρός σε όλες τις μορφές του μαζί με τους σχηματοποιημένους φοίνικες και τις  τοξοστοιχίες.
Συμπληρωματικό  ίσως  στοιχείο  πρωιμότητας  των  δύο πλακών, σε σχέση με τις αντίστοιχες  από τον  ηπειρωτικό  ελληνικό  χώρο, πρέπει  να  θεωρηθεί  (χωρίς  να  είναι ασφαλώς  απόλυτο)  και το  γεγονός  ότι  σε  αυτές  απουσιάζει η fenestella, το μικρό δηλαδή άνοιγμα για να  βλέπουν  οι  πιστοί  τα  οστά, όταν τα  προσκυνούσαν,  γεγονός  που υποδηλώνει  και την  ανακομιδή των  λειψάνων που παρατηρείται από τον  11ο αιώνα.
Αν  τέτοια πολυδάπανα έργα, όπως οι μαρμάρινες ψευδοσαρκοφάγοι, αποτελούν τεκμήριο μιας αριστοκρατίας του  πλούτου  και της  εξουσίας  (πολιτικής  και στρατιωτικής),  καθώς  και  υψηλά  ιστάμενων  κληρικών  ή  των μοναχών - κτητόρων  των μοναστηριών, όπως σωστά έχει επισημανθεί, θα πρέπει ασφαλώς να απαντηθεί το ερώτημα  τους  τάφους  ποιων  κάλυπταν ή  στόλιζαν  οι  δύο πλάκες από τα Κουμέικα της Σάμου και πού  βρισκόταν ένα  φημισμένο  για την  περίοδο  εκείνη  μοναστήρι,  το οποίο  δίχως  άλλο  προσήλκυε  αρκετούς  πιστούς  αν  όχι πέραν των ορίων της Σάμου, τουλάχιστον  από  ολόκληρο το  νησί.(Χάρης ΚΟΥΤΕΛΑΚΗΣ)

~*~

Όλα τα παραπάνω, αποτελούν ένα μικρό απόσπασμα από τη μελέτη του κ. Κουτελάκη.
Σαν τίτλο εγγράφου το εντόπισα πριν από αρκετά χρόνια στο διαδίκτυο, αλλά δεν είχα τη δυνατότητα να το κατεβάσω και να το διαβάσω. Πρόσφατα το βρήκα αποθηκευμένο σε μορφή pdf (μπορείτε να κατεβάσετε κι εσείς από ΕΔΩ.)

Πάντα με εντυπωσίαζε η πρόσοψη της βρύσης στην πλατεία, αλλά θεωρούσα και είχα υιοθετήσει αυθαίρετα την άποψη, ότι όλα αυτά τα μάρμαρα με τα σκαλισμένα χριστιανικά σύμβολα, προέρχονταν από τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου, επηρεαζόμενος ίσως από το μαρμάρινο σκαλιστό τέμπλο του.
Η έκπληξή μου αρχικά και η περιέργειά μου στη συνέχεια ήταν πολύ μεγάλη ανακαλύπτοντας την ύπαρξη της συγκεκριμένης μελέτης και προσπαθούσα με κάθε μέσο να διαβάσω το περιεχόμενό της.
Όταν επιτέλους τα κατάφερα, ένοιωσα μεγάλο ενθουσιασμό, ικανοποίηση και ιδιαίτερη συγκίνηση για όσα περιέχει.
Είναι αλήθεια ότι όλη η πρόσοψη έχει υποστεί κατά το παρελθόν σημαντικές αλλοιώσεις από άσχετους,  οι οποίοι μέσα από "καλλωπιστικές" παρεμβάσεις, ασβέστωναν όλη την επιφάνεια κρύβοντας έτσι όλη την ομορφιά και την αξία του μνημείου.
Οι όποιες επεμβάσεις αποκατάστασης, έγινε επίσης από μη ειδικούς που με μεγάλη ευαισθησία και πολύ κόπο προσπάθησαν κατά καιρούς να το αποκαταστήσουν .
Στην πρόσφατη συγκέντρωση των φίλων του χωριού στο ΖΕΥΚΙΝ, θέλησα να μοιραστώ τον ενθουσιασμό μου μαζί τους και μέσα στο φάκελο με τα καθιερωμένα αναμνηστικά της βραδιάς, περιέλαβα και ένα αντίτυπο του εγγράφου αυτού.  Αυτό αποδείχθηκε "σοφό" αφού έδωσε το έναυσμα και σε άλλους, για περαιτέρω έρευνα.
Όπως μας διαβεβαίωσε στη συνέχει φίλος αρχαιολόγος, πρόκειται πράγματι για μνημείο το οποίο χρήζει συντήρησης και ανάδειξης.
Αρμόδια αρχή στη δική μας περιφέρεια, είναι η 3η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων που βρίσκεται στη Χίο.
Έτσι η ανάρτηση αυτή στο σύνολό της, έχει σκοπό την ευαισθητοποίηση κι άλλων ανθρώπων, αρχών και φορέων, προκειμένου να δοθεί η σημασία που πρέπει σε ένα ζωντανό μνημείο του χωριού μας και να το αναδείξει σε πηγή ιστορίας και πολιτισμού του τόπου.

~*~

26/4/2013 Ενημέρωση ανάρτησης
Το πλεονέκτημα των ηλεκτρονικών δημοσιευμάτων έναντι των εντύπων, πέρα από την αμεσότητα της ενημέρωσης, είναι η ευκολία που έχουν για άμεση ανανέωση της ύλης τους σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή κριθεί αυτό αναγκαίο ή απλά επιθυμητό.
Σήμερα, πριν από λίγη ώρα ο καλός φίλος από τις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης Δημήτρης Ζαφείρης  μου κοινοποίησε μια φωτογραφία που δημοσίευσε χθες στο χρονολόγιο του ο επίσης καλός φίλος Μανόλης Βουρλιώτης.

Πρόκειται για κάτι που έψαχνα καιρό αλλά δε μπορούσα να βρω και είμαι πολύ χαρούμενος, αφού από σήμερα θα κοσμεί με το παραπάνω αυτήν εδώ την ανάρτηση.

Τους ευχαριστώ και τους δύο!!
Το Μανόλη για την αρχική δημοσίευση και το Δημήτρη για την ευαισθησία του και το ενδιαφέρον.