Καραγκιόζης: Φωνές και μουσικές του μπερντέ!

Οι φωνές του Καραγκιόζη, όπως οι φωνές των πλανόδιων μικροπωλητών, δυνατές, αγνές, μεσογειακές, με μιαν επισημότητα που σε κάνει ν’ απορείς και να μην ξέρεις σε ποια μεγάλη αυλή μαθήτεψαν ή από ποια μεγάλη θρησκεία προέρχονται, με τραβούσαν πολύ περισσότερο από τη σκανδαλώδη ομοιότητα που είχαν οι διαφημίσεις του και οι φιγούρες του με τα αρχαία αγγεία.  Όλη η νοστιμάδα της ελληνικής φυλής εκφρασμένη με ήχους.

Γιάννης Τσαρούχης

- Ε, ρε γλέντια !...
- Γεια σου, μπαμπάκο!...
- Γεια σου οικογένεια... Ώπα! Ώπα!!

Στα Κουμέικα, στα τέλη της 10ετία του 60, αρχές του 70 και στη μεσαία μπάντα των ερτζιανών, εκτός από τους κεντρικούς κρατικούς ραδιοφωνικούς σταθμούς των Αθηνών, "πιάναμε" και κάποιους περιφερειακούς.
Από αυτούς είχα ξεχωρίσει δύο. Ο ένας ήταν του Ηρακλείου, για το σήμα καμπάνα που είχε, τις πάρα πολλές τοπικές διαφημίσεις και την κρητική μουσική που έπαιζε κατά κόρον.
Ο άλλος ήταν από την Πελοπόννησο: Κιάτο(;) Ξυλόκαστρο(;) Αίγιο(;) ...

Αυτόν εδώ για έναν ιδιαίτερο λόγο: Μια φορά την εβδομάδα, έπαιζε Καραγκιόζη!!!

Την πρώτη μου ζωντανή παράσταση, την παρακολούθησα στο χωριό επίσης, έξω από το κατώι ενός χαμόσπιτου, σε μια σούδα στη γειτονιά μου!
Καραγκιοζοπαίχτες ήταν, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία από μένα Πέτρος και Παναής.
Το "εισιτήριο" της παράστασης, 2 αυγά, λίγη ζάχαρη, 2-3 πατάτες ...
Οι διάλογοι, ανάγνωση ή αποστήθιση από τα βιβλιαράκια.
Παλαιοί εκδοτικοί οίκοι όπως οι Σαραβάνος, Βουνισέας, Γελανταλής, Σαλίβερος, Δελής, Άγκυρα, Παπαδημητρίου, Δαρεμάς κ.ά., ήδη απο τις αρχές της δεκαετίας του 1920 εξέδωσαν μεγάλες σειρές με εκατοντάδες παραστάσεις θεάτρου σκιών σε μορφή περιοδικού, αλλά και σχέδια για κατασκευή φιγούρας, κόμικ, κλπ. κάνοντας έτσι προσιτή την πρόσβαση στις μορφές και τους ξεκαρδιστικούς διαλόγους των ηρώων!! Εκείνη την εποχή (1970) είχαν κυκλοφορήσει και 13 έργα του Ευγένιου Σπαθάρη σε εικονογραφημένα τεύχη (των 2 δρχ. έκαστο) με μαυρόασπρες φιγούρες και έγχρωμο εξώφυλλο.
Οι λάμπες πετρελαίου πίσω από το λευκό πανί και οι τρύπιες χάρτινες φιγούρες που παρέλασαν μπροστά από τα παιδικά μας μάτια, μας έβαλαν για πρώτη φορά στον υπέροχο κόσμο του Καραγκιόζη, του Χατζηαβάτη, του μπαρμπα-Γιώργου και της υπόλοιπης παρέας, κάνοντας τη στενή σούδα να μοιάζει μαγική αυλή...
Λίγο καιρό αργότερα, επαναλάβαμε κι εμείς το εγχείρημα, στήνοντας μια παράσταση στο πανωπόρτι του πετρόχτιστου καλυβιού, της εξωτερικής τουαλέτας της γιαγιάς μου, βάζοντας μάλιστα και εισιτήριο!!!!!!! 

Ο Καραγκιόζης είναι κεντρικός χαρακτήρας του παραδοσιακού τουρκικού και ελληνικού Θεάτρου Σκιών, το οποίο σε πολλές περιπτώσεις αποκαλείται με το όνομα του πρωταγωνιστή του. Στα τούρκικα ονομάζεται Karagöz που σημαίνει μαυρομάτης.
Οι ερευνητές συνδέουν τον Καραγκιόζη με θρησκευτικές παραδόσεις της Ανατολής, καθώς ως θέαμα ξεκίνησε αρχικά ως απεικόνιση του κόσμου των νεκρών, κυρίως στη Σιγκαπούρη, την Ταϊλάνδη, το Λάος, το Μπαλί, τη Μαλαισία, την Καμπότζη, την Ινδονησία και την Ιάβα. Πολλοί το συνδέουν ακόμη με τα τάγματα των Δερβίσιδων, αλλά και με τα ελευσίνια μυστήρια, ενώ ως κωμικό θέαμα με την αριστοφανική κωμωδία και την Commedia del Arte. Όπως και με τα περισσότερα στοιχεία της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς, καταγράφονται διαφωνίες σε σχέση με την καταγωγή του.
Το βέβαιο είναι ότι από όποια πολιτιστική παράδοση και αν προέρχεται το θέατρο σκιών διατηρεί τη βασικότερη ρίζα του παρελθόντος του: τη «μαγική» του ζωντάνια.

 Παράσταση Καραγκιόζη τον 19ο αιώνα

Η παλαιότερη μαρτυρία για παράσταση Καραγκιόζη στον ελλαδικό χώρο χρονολογείται το 1809 και την τοποθετεί στην περιοχή των Ιωαννίνων. Αφορά παράσταση στην τουρκική γλώσσα, όπως περιγράφεται από τον ξένο περιηγητή Χόμπχαους, την οποία παρακολούθησε και ο λόρδος Βύρων. Οι πρώτοι Καραγκιοζοπαίχτες στα Ιωάννινα ήταν Αθίγγανοι και Εβραίοι.
Το θεατρικό θέαμα διαδόθηκε και άρχισε έκτοτε να παίζεται στην ελληνική γλώσσα, διατηρώντας τα ίδια τεχνικά χαρακτηριστικά, διαμορφώνοντας όμως παράλληλα ξεχωριστό περιεχόμενο, αντλημένο από την ελληνική παράδοση.
Παράσταση Καραγκιόζη αναφέρεται και από τον διπλωμάτη Πουκεβίλ στο έργο του Voyage dans la Grèce που εκδόθηκε το 1820.

Η τέχνη του θεάτρου σκιών μεταδιδόταν στις νεότερες γενιές με την παρακολούθηση της παράστασης, και κυρίως του καραγκιοζοπαίχτη, από τον μαθητευόμενο. Η διαδικασία αυτή απαιτούσε μια ιδιαίτερη σχέση σεβασμού και αποδοχής και ξεκίναγε με τη μαθητεία δίπλα στον «μάστορα». Αρχικά ο μαθητευόμενος συμμετείχε ως παρατηρητής και μετά ως βοηθός. Ο καραγκιοζοπαίχτης επέτρεπε σε κάποιον να παρακολουθήσει την παράστασή του μέσα από τον μπερντέ και συνήθως διάλεγε ο ίδιος τους βοηθούς του, με κριτήριο το μεράκι που εκδήλωνε ο νεαρός υποψήφιος.
Ο βοηθός με τον καιρό μάθαινε τα μυστικά της δουλειάς, μαθητεύοντας δίπλα στον «μάστορα». Η μαθητεία αυτή δεν ήταν πάντα εύκολη, ενώ πολλές φορές περιγράφεται ως ένα είδος «κλοπής» της τεχνικής του «μάστορα», που κάποιες φορές γινόταν με την ανοχή του.
Η ανάληψη της ευθύνης της παράστασης από τον βοηθό συχνά οφειλόταν σε κάποιο τυχαίο συμβάν, κατά το οποίο ο καραγκιοζοπαίχτης δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του και αναλάμβανε στη θέση ο βοηθός του. Η αποδοχή ή μη του νέου προσώπου από το κοινό τον καταξίωνε στο χώρο.

Η μουσική αποτελούσε πάντα το κάτι παραπάνω σε μια καλή παράσταση του θεάτρου σκιών. Ουσιαστικά την ολοκλήρωνε σαν λαϊκή ψυχαγωγία και την αναβάθμιζε σαν έκφραση τέχνης.
Γι’ αυτό και η εμφάνιση κάθε ήρωα στον μπερντέ συνοδευόταν κατά κανόνα από κάποιο τραγούδι, που είτε το τραγουδούσε ο ίδιος ο καραγκιοζοπαίχτης παίζοντας τις πιο πολλές φορές και κάποιο μουσικό όργανο, είτε το εκτελούσε κάποια μουσική κομπανία.
Η διάδοση του γραμμοφώνου αρχικά και κατόπιν των άλλων μέσων αναπαραγωγής μουσικών ακουσμάτων βοήθησε αρκετά σ’ αυτόν τον τομέα, αφού πλέον ο καραγκιοζοπαίχτης μπορούσε με τις σωστές επιλογές ηχογραφημάτων να εμπλουτίζει τις παραστάσεις του με τα απαραίτητα τραγούδια, αλλά και πολλές άλλες μουσικές επενδύσεις.
Βέβαια οι καραγκιοζοπαίχτες που τραγουδούσαν οι ίδιοι, όπως και εκείνοι που είχαν μουσική κομπανία στο θεατράκι τους, άφησαν εποχή και ήσαν αυτοί που με τον τρόπο τους έδωσαν στο θέατρο σκιών χαρακτηριστικά λαϊκής όπερας.

~*~

Τις δεκαετίες του '20 και του '30 στην Αθήνα μια από τις καλύτερες απασχολήσεις για τους λαϊκούς μουσικούς ήταν οι 40 (!) μπερντέδες του Καραγκιόζη, που απασχολούσαν κατά μέσον όρο πέντε μουσικούς. Οι τραγουδιστές αναγράφονταν στο πρόγραμμα κι αναγγέλλονταν στις αφίσες, καθώς αποτελούσαν μεγάλο «κράχτη« για το κοινό. Δεν είναι τυχαίο ότι ορισμένοι από τους πρωτεργάτες του ελληνικού θεάτρου σκιών υπήρξαν οι ίδιοι και εξαίρετοι τραγουδιστές, με πρώτο και καλύτερο τον περίφημο Μίμαρο, πρωτοψάλτη παράλληλα στον Αγ. Ανδρέα Πατρών (αποδεικνύοντας, γι' άλλη μια φορά, την άρρηκτη σχέση ανάμεσα στο δημοτικό τραγούδι και τη βυζαντινή μουσική παράδοση).
Έχουμε όμως, και τραγουδιστές που άφησαν εποχή ακριβώς ως «τραγουδιστές του μπερντέ»: ο Στράτος Μελίδης (που ήξερε -λέει- 36 διαφορετικούς αμανέδες!), ο Σωτήρης Καπρούλιας (τραγουδιστής του Χαρίδημου) και ο Κώστας Καράμπαλης (1883-1942), τραγουδιστής του Αντώνη Μόλλα). Επίσης στις παραστάσεις του Μόλλα τραγουδούσε και ο Πέτρος Κυριακός πριν βγει στο παλκοσένικο.
Οι δύο γιοι του Κώστα Καράμπαλη, ο Σπύρος και ο Θέμης, που πέθαναν πριν από λίγα χρόνια, ήταν οι τελευταίοι εκπρόσωποι αυτής της παράδοσης των τραγουδιστών του θεάτρου σκιών. Εξαιρετικό τεκμήριο της τέχνης τους αποτελεί ο δίσκος Τα τραγούδια του Καραγκιόζη που επιμελήθηκε με πολλή γνώση και μεράκι ο Μιχάλης Ιερωνυμίδης (εκδ. BMG-Ariola).
Εδώ ο ακροατής ανακαλύπτει την έμπνευση και την τέχνη με την οποία το ελληνικό θέατρο σκιών συνδυάζει το οπτικό στοιχείο με το ακουστικό, οδηγώντας σε μια θαυμαστή συνύπαρξη κι ενότητα το λόγο, με τη μουσική και την κίνηση.
Το χασαποσέρβικο της έναρξης κι ο καλαματιανός στο φινάλε, τα εμβατήρια και η Πόλκα, το ράστ του Μεγαλέξανδρου, τα τσάμικα του Μπαρμπαγιώργου, ο αμανές του Εβραίου, τα ρεμπέτικα του Σταύρακα... Τα τραγούδια και οι σκοποί, που γνωστοποιούν αμέσως την ταυτότητα του κάθε ήρωα, δηλώνουν το ήθος και την προσωπικότητά του, φορτίζουν ακόμη περισσότερο την παρέμβασή του στη θεατρική δράση. Μια εξαιρετικά συμβολική λειτουργία της μουσικής, που καταλήγει να περιγράψει, με μια μοναδική λιτότητα αλλά και πυκνότητα, τύπους θεατρικούς ιδιαίτερα σύνθετους.

Λάμπρος Λιάβας , Εφημερίδα , Ελευθεροτυπία , 30 Σεπτεμβρίου 1997 

Η μεγάλη απήχηση που είχαν στον κόσμο ο ξυπόλητος ήρωας και η παρέα του, οδήγησε τις δισκογραφικές εταιρίες στο να αποτυπώσουν τις ιστορίες του σε βινύλιο.

Μικρές και μεγάλες εταιρίες, κυκλοφόρησαν πολλά σαραπενταράκια, με την εγγραφή ενός έργου σε δύο μέρη, ένα σε κάθε πλευρά του δίσκου ή πολλών έργων, σε δίσκο LP 33 στροφών.

Ο πιο δισκογραφημένος καραγκιοζοπαίχτης ήταν ο Ευγένιος Σπαθάρης.
Από το 1962 κυκλοφόρησαν 12 έργα του σε δίσκους 45 στροφών από την His Master's Voice, ενώ ακολούθησαν άλλοι 2 δίσκοι 33 στροφών από τη Μinos-EMI αρχές της δεκαετίας του '80 και άλλες έξι παραστάσεις σε 6 αντίστοιχα CD από τη Legend το 2002.

Ακούστε εδώ την παράσταση "Ο Καραγκιόζης προφήτης" έτσι όπως μεταφέρθηκε από το δισκάκι των 45 στροφών σε ψηφιακή μορφή mp3.

Κυρίες κύριοι κι αγαπημένα μου παιδιά, η παρούσα ανάρτηση έλαβε τέλος!!

Είναι αφιερωμένη αποκλειστικά σε φίλους:

1.  Στο φίλο μου το Γιάννη που μου έδωσε για ακόμα μια φορά την "αφορμή", όταν σε ανύποπτο χρόνο μου έστειλε τα δισκάκια του για "να τα χρησιμοποιήσω όπως θέλω" !! Άργησα λίγο ομολογώ, αλλά το λέει και η παροιμία... ;)
2.  Στην περίφημη Ομάδα Θεάτρου Σκιών, του Πολιτιστικού Συλλόγου Μαραθοκάμπου που με τέχνη περισσή και ζήλο, από το 1985 μέχρι σήμερα, συνεχίζει να μεταφέρει μέσα από τις παραστάσεις της, τις φωνές, τις φιγούρες και τη χαρά της παράδοσης του μπερντέ, στις νέες γενιές της Σάμου !!!

ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ:
Στιγμιότυπα από την φετινή παράσταση (Ιούλιος 2016) της Ομάδας, στις κατασκηνώσεις του Αγ. Κωνσταντίνου!!